Op de Beatrijsstraat 35 vierde Sam Emanuel op 2 maart 1940 zijn Bar Mitswa (kerkelijk meerderjarig). Sam was een zoon van importeur in huiden Markus Emanuel (Fulda, 27 januari 1894 – Bergen-Belsen, 5 februari 1945) en Martha Goldschmidt (Parijs, 29 mei 1901 – Lüneburg, 14 april 1945). Zij huwden op 21 juni 1921 in Aschaffenburg.
Markus en Martha kregen een groot gezin. Hun eerste zoon was Hermann Heinemann (Hamburg, 8 juli 1923 – Bergen-Belsen, 28 februari 1945), gevolgd door Leo (Hamburg, 16 augustus 1924 – Bergen-Belsen, 18 april 1945), Jona (Hamburg, 16 augustus 1924), Sam (Hamburg, 17 februari 1927), Bernd (Hamburg, 17 juni 1929), Bella (Hamburg, 17 juni 1929), Felix (Utrecht, 17 maart 1935 – Bergen-Belsen, 14 februari 1945) en Beatrice (Rotterdam, 4 november 1939 – Bergen-Belsen, 21 februari 1945).
Een half jaar naar de machtsovername van Hitler vluchtte het gezin in 1933 naar Utrecht. Vervolgens verhuisden ze naar Rotterdam en werden op 12 december 1935 op dit adres ingeschreven. In Rotterdam had Markus werk en ze werden een onderdeel van het Joodse leven in de Maasstad. Zo was Markus de spreker op een bijeenkomst van Agoedas Jisroëil Jeugdorganisatie op 3 juli 1937 bij het gezin Emanuel thuis. Verder speelde Martha viool en ook dat zal ze in Rotterdam hebben beoefend.
Het gezin was in de positie om in 1939 nog een advertentie te plaatsen voor een hulp in de huishouding, een dagmeisje. Er verscheen nog zo’n advertentie, nu werd aangegeven ‘niet voor koken’. Het was een orthodox gezin en een hulp die ook koosjer kon koken werd niet gezocht.
Rond de inval van de Duitsers in Rotterdam werd Markus gearresteerd door de Rotterdamse politie omdat Duitse Joden als Duitsers gezien werden en wellicht een gevaar konden opleveren. Tijdens het bombardement van dinsdag 14 mei 1940 zat Markus opgesloten en Martha met de kinderen schuilden in een schuilkelder. Rabbijn Davids stond haar in deze periode bij en sprak haar moed in. Het huis op de Beatrijsstraat werd niet geraakt, deze straat viel buiten de brandgrens.
Op 7 september 1940 volgde de verordening dat Duitse Joden niet meer in de kuststrook mochten wonen en Rotterdam werd tot de kuststrook gerekend. Het gezin keerde terug naar Utrecht, waar ze op de Schroeder van der Kolkstraat 19bis gingen wonen. Daar woonden ze totdat ze op 17 juli 1943 in Westerbork geregistreerd werden. Ze kwamen in Barak 63 terecht en bleven tot 1 februari 1944 in Westerbork, toen gingen ze op transport. Dit transport ging naar Bergen-Belsen en telde ongeveer 900 gevangenen.
Bergen-Belsen bestond uit verschillende afdelingen. Er was een deel waar de ‘Auschtauschjuden’ waren opgesloten, die werden ‘achter de hand’ gehouden om te kunnen uitwisselen met Duitse krijgsgevangenen en er waren ook delen waar de levensomstandigheden bijzonder slecht waren. Vader Markus, Hermann Heinemann, Leo, Felix en Beatrice kwamen om in Bergen-Belsen. Martha, Bernd en Jona kwamen in ‘het verloren transport‘ terecht. Martha kwam tijdens dit transport op 14 februari 1945 om; zij zat met Bella in een personenwagon. Bernd en Jona zaten in een goederenwagon. Sam bleef achter bij zijn doodzieke broer Leo in Bergen-Belsen. Leo was toen al zo ziek en verzwakt dat hij vlak na de bevrijding van dit kamp omkwam.
Jona, Sam, Bernd en Bella overleefden de oorlog en keerden meer dood dan leven terug naar Nederland. Zij maakten uiteindelijk alija (emigreerden naar Israël) en twee van hen leven nog (2025).
bron:
Anna Hess – Bosch, email 3 mei 2025, met dank.
Sam Emanuel, Stadsarchief Rotterdam, 494-03 Archief van de Gemeentesecretarie Rotterdam, afdeling Bevolking: bevolkingsboekhouding van Rotterdam en geannexeerde gemeente, inventarisnummer 851-125.
Sam Emanuel, Weekblad voor Israëlietische huisgezinnen. 23 februari 1940. Geraadpleegd op Delpher op 04-05-2025, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMUBA15:005424060:00001.
Agoedas Jisroeil, Weekblad voor Israëlietische huisgezinnen. 2 juli 1937. Geraadpleegd op Delpher op 04-05-2025, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMUBA15:005429027:00001.
Dagmeisje, Advertentie. “Rotterdamsch nieuwsblad”. Rotterdam, 21-11-1939, p. 7. Geraadpleegd op Delpher op 04-05-2025, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB32:164704018:mpeg21:p00007.
gezin Emanuel, kaart Joodsche Raad, Arolsen Archives, 130283237 (Markus EMANUEL).
Jona Emanuel, kaart Joodsche Raad, Arolsen Archives, 130283231 (Jona EMANUEL).
Sam Emanuel, kaart Joodsche Raad, Arolsen Archives, 130283246 (Sam EMANUEL).
Bernd Emanuel, kaart Joodsche Raad, Arolsen Archives, 130283220 (Bernd EMANUEL).
Bella Emanuel, kaart Joodsche Raad, Arolsen Archives, 130283219 (Bella EMANUEL).
illustratie:
Sam Emanuel, Weekblad voor Israëlietische huisgezinnen. 23 februari 1940. Geraadpleegd op Delpher op 04-05-2025, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMUBA15:005424060:00001.
Dagmeisje, Advertentie. “Rotterdamsch nieuwsblad”. Rotterdam, 21-11-1939, p. 7. Geraadpleegd op Delpher op 04-05-2025, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB32:164704018:mpeg21:p00007.
Agoedas Jisroeil, Weekblad voor Israëlietische huisgezinnen. 2 juli 1937. Geraadpleegd op Delpher op 04-05-2025, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMUBA15:005429027:00001.
Gezin Emanuel, Rotterdam februari 1940.
gepubliceerd:
4 mei 2025
laatst bijgewerkt:
4 mei 2025