Op de herdenking bij het Kindermonument op 4 mei 2020 hield Chris Hoogendoorn een toespraak. Deze toespraak staat hier integraal.
‘Een van de namen op het kindermonument is die van Elza Moses. Zij werd twee jaar oud.
Tot voor een paar maanden was er op deze aarde niemand meer die wist hoe zij er ooit heeft uitgezien, en hoe haar ouders er uit zagen. Ze was in rook opgegaan, figuurlijk maar ook letterlijk, in Sobibor. Het enige wat aan haar herinnerde was haar naam hier op het kindermonument. O ja, en op een document van Westerbork, waarop staat:
“Elza Moses, geboren am 4. Dezember 1940, letzbekanter Wohnsitz Rotterdam, wurde am 20. April 1943 in das Lager Westerbork eingeliefert und am 27. April nach Sobibor deportiert.
Kategorie: Jüdin”
Sinds een paar maanden weten we meer over Elza en haar ouders. Elza heeft een gezicht gekregen. We weten nu hoe zij er uit zag, een blakende baby, en hoe haar ouders er uit zagen. En haar oma. Zij hebben nu een gezicht gekregen. Allemaal te vinden op de website joods monument.
Wat is er gebeurd dat ik dit nu kan vertellen?
In februari jl. brachten mijn vrouw en ik een bezoek aan een vriendin, Sjanie Slingerland. Van haar schoonouders was bekend dat zij in de oorlog onderduikers herbergden. Tijdens ons bezoek overhandigt ze ons dit oude sigarendoosje. Gevonden in het bureau van haar man na zijn overlijden. “Ik denk dat het heel bijzonder is”, zegt ze. “Wil jij daar eens mee aan de slag. Jij met jouw verleden”. Daarbij doelend op het feit dat ik zo’n slordige 40 jaar geleden acht jaar vrijwilligerswerk heb gedaan in Israël. Daaraan heb ik niet alleen ons gezin met drie kinderen overgehouden maar ook een onuitroeibaar virus dat interesse en affectie veroorzaakt voor volk en staat van Israël en de Hebreeuwse taal.
Als ik het doosje open, begrijpen we direct wat ze bedoelt met “bijzonder”: het zijn foto’s en documenten van een Joods gezinnetje, het echtpaar Moses met één baby, genaamd Elza. Een gezin dat blijkbaar bij haar schoonouders ondergedoken had gezeten.
We spreken af dat ik nader onderzoek zal doen en op zoek zal gaan naar familieleden om hen de foto’s en documenten te overhandigen.
Laat ik mij beperken tot de conclusies: Vaststaat dat het Rotterdamse gezin Moses in het najaar van 1942 onderduikt bij de familie Slingerland in Nieuwkoop, een klein dorp in de buurt van Alphen aan den Rijn. De vader des huizes, Leen Slingerland, dus de latere schoonvader van Sjanie, runt ten tijde van de Tweede Wereldoorlog met zijn vrouw een boerderij en kwekerij. Hij houdt tijdens de oorlog vele onderduikers verborgen, aan de rand van het plassengebied.
In april 1943 wordt een vijftal Nieuwkopers opgepakt vanwege illegale activiteiten, meer in het bijzonder vanwege “jodenbegunstiging”. Onder hen is Leen Slingerland. Hij overleeft het kamp Vught. Op die fatale datum in april 1943 is tegelijk met die vijf verzetsmensen ook het gezin Moses opgepakt. Met voor hen de fatale afloop in Sobibor.
Tot slot mijn zoektocht naar familieleden. Na een intensieve speurtocht op internet heb ik een volle neef weten te vinden van de moeder van Elza. Hij heeft de oorlog overleefd in Rotterdam. Een man van inmiddels in de 80. We mogen hem en zijn kinderen dankbaar zijn dat zij bereid zijn om de gevonden documenten af te staan aan het stadsarchief van Rotterdam.
Ik sluit af met het lezen van een briefje van de hand van de ouders van Elza, gericht aan haar grootouders. Een brief die nooit zijn bestemming heeft bereikt omdat die geschreven is op een moment dat alle vier de grootouders van Elza al waren omgebracht in Auschwitz, in oktober 1942. In de brief wordt heel subtiel gevraagd om wat benodigdheden. Er wordt geen enkele naam in genoemd. Er wordt gerefereerd aan Schellingstraat, waar de andere grootouders wonen. Het eerste stukje is van de hand van de vader van Elza, het tweede stuk van haar moeder. Het briefje luidt als volgt:
Beste mensen,
Bij ons is God zij dank alles wel. Het is alleen jammer dat ik mijn hoge schoenen uit dienst niet hier heb. Die heb ik hard nodig, en een lange onderbroek. Mijn pijp en wat tabak of tabakssurrogaat mis ik ook erg. Ook wat oude werkkleding.
Dan het stukje van de moeder van Elza gericht aan haar ouders.
Lieve oudjes,
Hoe gaat het met u? Met ons is het best en met de kleine aap ook. Ze is erg lief en vraagt naar die oma. Als alles goed gaat en ze is jarig zijn we weer bij u. Als u dat rooie jurkje van het kind hebt zou ik die graag hebben en lange kousen van haar en mij. We eten flink en worden dik. Nu lieverds, over een poosje schrijf ik wel weer maar niet zoo gauw. De groeten aan Schellingstraat. Veel zoentjes van ons en het allerbeste.’
| Elza Moses (Rotterdam, – Sobibor, ) woonde met haar ouders Maria van den Berg (Rotterdam, – Sobibor, ) en Moritz Machiel Moses op de Scheveningsestraat 30b in Rotterdam. |
Tot zover de toespraak. Hoe ging een en ander in zijn werk? Dat in het volgende verslag:
In februari 2018 wordt mij tijdens een bezoek aan een vriendin een oud sigarendoosje overhandigd. Dat heeft zij gevonden in het bureau van haar man na zijn overlijden. “Ik denk dat het iets heel bijzonders is”, zegt ze nog. Als ik het doosje open, begrijp ik al direct wat ze bedoelt: het zijn de laatste schamele bezittingen van een Joods gezinnetje dat, zo vermoed ik direct, bij haar schoonouders ondergedoken heeft gezeten.
De vraag is natuurlijk direct: klopt dit vermoeden en hoe is het dit gezin vergaan? En als het niet goed afgelopen is, kunnen we nog familieleden vinden om hen deze foto’s en documenten te overhandigen? Ik beloof haar mijn uiterste best te doen om beide vragen te beantwoorden.
Thuis gekomen brengt Google mij al snel naar de site Joods Monument waar ik vind dat alle drie de gezinsleden, Moritz, Maria en Elza Moses, op 30 april 1943 zijn omgebracht in Sobibor. Het enige wat ik daar vind, zijn de geboortedata, de data van overlijden, hun laatste woonadres in Rotterdam en de kaarten van Westerbork, waarop staat wanneer ze daar zijn “angeliefert” en de data “deportiert nach Sobibor”.
Vervolgens concentreer ik mij op een nieuwe vraagstelling, namelijk hoe is het deze Rotterdamse gezinsleden vergaan vanaf het moment van onderduiken tot hun dood in april 1943? En uiteraard blijft de zoektocht naar familieleden een prioriteit.
Vaststaat dat het gezin Moses rond september 1942 onderduikt bij de familie Slingerland in Nieuwkoop, om precies te zijn aan de Noordenseweg 64. Ik baseer mijzelf daarbij op het feit dat deze documenten in de familie Slingerland bewaard zijn gebleven én dat een nog in leven zijnde zoon van Slingerland mij een verhaal kon vertellen van een gezin dat geheel aan de omschrijving van het gezin Moses voldoet.
De vader des huizes, Leendert Slingerland, runt ten tijde van de Tweede Wereldoorlog met zijn vrouw een boerderij en kwekerij. Hij houdt tijdens de oorlog vele onderduikers verborgen. Omdat het bedrijf gelegen is aan de Nieuwkoopse Plassen kunnen onderduikers bij dreigend onraad worden verstopt in hutten op eilandjes in de Nieuwkoopse Plassen. Onder andere in schiethutten voor de jacht op eenden. Er liggen altijd boten met dekens en eten klaar om direct uit te kunnen varen.
Op een bepaald moment voelt Leendert zich genoodzaakt om een aantal onderduikers elders onder te brengen. Hij vraagt aan Engelbert van der Sar, een boer aan de Nieuwveenseweg 51 te Nieuwkoop, die hij goed kent vanuit de Gereformeerde Kerk, of hij het gezin Moses op kan nemen. Daarin stemt Van der Sar toe.
In april 1943 wordt een vijftal Nieuwkopers opgepakt vanwege hulp aan onderduikers, meer in het bijzonder vanwege “jodenbegunstiging”. Onder hen zijn Leen Slingerland én Engelbert van der Sar. Er wordt algemeen aangenomen dat ze verraden zijn, maar door wie wordt nooit helemaal duidelijk. De andere drie zijn leden van het verzet, waaronder een onderwijzer van de School met den Bijbel, de heer Anne de Vries. In eerste instantie belanden zij in Kamp Vught, waar hen een heel slechte periode wacht in de vorm van lichamelijke en psychische marteling om zoveel mogelijk bekentenissen af te dwingen. Daarna volgt een periode in een werkkamp te Moerdijk. In december 1943 wordt Leen Slingerland vrijgelaten. Hij keert als een lichamelijk gebroken mens naar Nieuwkoop terug. Daar wacht een verrassing: zijn vrouw heeft twee weken vóór zijn terugkomst een zoon gekregen en hem de toepasselijk naam Leendert gegeven.
Al snel pakt Leendert senior weer verzetsactiviteiten op in de vorm van doorvoer van wapens die in de Nieuwkoopse droogmakerij worden gedropt.
Volgens een bron in Nieuwkoop is op die fatale datum in april 1943 tegelijk met Engelbert van der Sar ook het gezin Moses opgepakt. Dat correspondeert ook met de datum van 20 april 1943, de dag waarop Machiel Moritz, Maria en Elza Moses aankomen in Westerbork. Of zoals de kampkaart van Westerbork vermeldt: “wurde am 20. April 1943 in das lager Westerbork eingeliefert”.
Tot zover de beschrijving van hoe het dit gezin Moses waarschijnlijk is vergaan. Dan mijn zoektocht naar familieleden.
In mijn zoektocht naar familieleden word ik enorm geholpen door iemand die mij weet te vertellen dat de vader van Maria Moses – van den Berg, namelijk Salomon van den Berg – de oudste uit een gezin van negen kinderen, drie zussen had die de oorlog hebben overleefd. Inmiddels zijn alle drie overleden, maar één van hen had een zoon. Deze zoon is dus een volle neef van Maria. Hij is inmiddels in de tachtig en heeft dus ook de oorlog overleefd. Op zijn beurt heeft deze neef een zoon met wie ik mijn bevindingen heb kunnen delen.
Het verhaal van het gezin van Moritz, Maria en Elza Moses is bijzonder triest. Niet alleen zij maar ook hun wederzijdse ouders en vele andere familieleden zijn vermoord in Auschwitz of Sobibor. Verhalen als deze zijn er zoals we weten vele. Dankzij de documenten in het sigarendoosje van mijn vriendin, krijgt het gezin Moses nu een gezicht. Dat geldt ook voor de moeder van Maria. Dat moet ons goed doen.
Chris Hoogendoorn, Aarlanderveen, 27 mei 2019.
bron:
toespraak Chris Hoogendoorn, 4 mei 2020 bij het Kindermonument te Rotterdam
persoonsgegevens via www.joodsmonument.nl, geraadpleegd 11 mei 2020.
illustratie:
© Chris Hoogendoorn
laatst bijgewerkt:
11 mei 2020