In september 1942 werd de Inlichtingendienst in Rotterdam opgeheven op last van de bezetter en het personeel werd een apart deel van de recherche. Dit deel werd groep 10 (groep X) genoemd. Groep 10 vormde het beruchtste onderdeel van de Rotterdamse politie voor het opsporen en opbrengen van Joden. Het opbrengen werd overigens in de eerste periode regelmatig overgelaten aan de straatpolitie. De werkzaamheden beperkten zich niet alleen tot Rotterdam, maar ook in Dordrecht, Gouda en de Zuid-Hollandse eilanden was de groep actief.
De werkzaamheden kwamen overeen met die van Bureau Joodsche Zaken in Amsterdam. Groep X bestond uit circa dertig Rotterdamse politieagenten. Tussen maart 1942 en februari 1944 (oktober 1942 tot eind 1943) was deze groep verantwoordelijk voor de arrestatie van zeker 3732 mensen, waarvan minstens 857 Joden. Voor het opsporen van Joden was er binnen de groep een aparte afdeling, de Jodenploeg.
Groep X beschikte op bureau Haagseveer over twee verdiepingen. Deze verdiepingen waren geschikt gemaakt om arrestanten vast te houden en tijdens de oorlog ging ook de Sicherheitsdienst van deze faciliteiten gebruik maken. Bureau Haagseveer werd het beruchtste Rotterdamse politiebureau. Wanneer de ruimte op dit bureau ontbrak door het grote aantal arrestanten werden zij ook wel onder gebracht op de zolder van het Bureau Rivierpolitie.
Op 1 maart 1944 werd Groep X uit de organisatie van de Rotterdamse politie gehaald. De groep ging verder onder de naam SD-Fahndungskommando, de acties werden nog meedogenlozer.
Jodenploeg
Jacob Tol (Medemblik, 6 augustus 1911 – 4 mei 2003) was het meest beruchte lid van deze ploeg. Hij arresteerde 234 Joden en Jodenbegunstigers. Jodenbegunstiger betekende dat op de een of andere manier Joden hielp, met de onderduik, met bonkaarten e.d.
Jacob Tol was in 1938 op de Hoofdweg 201 komen wonen en werd in 1937 bij de Rotterdamse politie aangesteld. Hij was gehuwd met Hendrika Martina Haakmeester (Almelo, 29 december 1912) en ze hadden een dochter. Aan het begin van de oorlog werd Tol lid van de NSB. Hij heeft zijn werk de gehele oorlog kunnen uitvoeren en arresteerde tussen september 1941 en november 1943 zeker 343 mensen. Na de oorlog werd hij voor het Bijzondere Gerechtshof gebracht. Zijn rechtszitting loog er niet om. Het Vrije Volk berichtte in september 1946 het volgende artikel:
Mr. Donker eist levenslang tegen beestmens uit Hillegersberg
Deze Van Tol uit Hillegersberg is een van de ergste beestmensen van de S.D., die met zijn stroop- en speurtochten de dood van vele mensen op zijn geweten heeft. Zelfs al leeft er bij een groot deel van de bevolking een gunstiger gezindheid ten aanzien van de politieke delinquenten dan in de eerste maanden na de oorlog, dan mag toch deze man nimmer in de maatschappij terugkeren. Voor hem mag geen genade gelden en daarom eis ik een gevangenisstraf voor de duur van het leven. Aldus mr. Donker vrijdagmiddag voor het Bijzonder Gerechtshof in zijn requisitoir tegen den 35-jarigen opperwachtmeester der Staatspolitie, Jacob van Tol, lid van groep X.
Het was overigens geen wonder, dat de advocaat-fiscaal zo uitpakte tegen dezen verdachte, die in de bezettingsjaren op laaghartige wijze zijn landgenoten aan vervolging door den vijand had blootgesteld. Hij was berucht in Hillegersberg, waar hij opperwachtmeester was geweest voor hij naar de politieke recherche overging. En daar had hij zich bijzonder misdragen. Hij mishandelde arrestanten, spoorde onderduikers en Joden op, arresteerde mensen, van wie hij wist. dat zij het niet met de bezetters eens waren. Het gevolg daarvan was dat velen door zijn ingrijpen in concentratiekampen terechtkwamen, een Joodse familie van acht personen en een student keerden er nimmer uit terug.
De eis werd later afgezwakt naar twintig jaar.
Jacob Breugem
Jacob Breugem was tijdens de oorlog het hoofd van de Rotterdamse Inlichtingendienst en dus van Groep X. Jacob Breugem (Bergschenhoek, 29 november 1906 – Amersfoort, 28 november 1944) was gehuwd met Jannetje Boutkan (Nieuw Helvoet, 21 juli 1906) en zij hadden vier kinderen. Het gezin woonde op de Beatrijsstraat 60a.
Op 4 mei 1942 werd door het verzet om half 11 op de Beatrijsstraat een aanslag op hem gepleegd, die overleefde hij. Breugem had schoten in de long, de schouder en de liesstreek en werd zwaargewond in het ziekenhuis opgenomen. Op 30 juli 1942 was hij terug op zijn werk, maar kon daar niet worden ingezet en op 17 september 1942 ging hij voor verder herstel naar Duitsland. Daar verbleef hij drie maanden. Eind november 1944 had Breugem in Amersfoort een woordenwisseling met een Duitser en werd hij doodgeschoten.
H. J. Bunk / J. Buunk
Het Vrije Volk berichtte op 17 december 1946: ‘Maandagmiddag heeft de Rotterdamse Kamer van het Bijzonder gerechtshof één der laatste zaken van groep X behandeld en wel tegen den 47-jarigen rechercheur H. J. Bunk. Verdachte had zich schuldig gemaakt aan de arrestatie van een groot aantal Joden, waarvan het merendeel in Duitsland om het leven kwam. Bovendien ging hij zich te buiten aan daden van ergerlijk geweld, door o.a. een Jodenbegunstiger zodanig met een gummistok af te ranselen, dat het slachtoffer ernstige inwendige kneuzingen opliep. De advocaat-fiscaal noemde verdachte een sadist en eiste een gevangenisstraf van twintig jaar. Uitspraak a.s. vrijdag.’ Op 21 december berichtte de krant dat de uitspraak 15 jaar werd, de naam daar werd weergegeven als J. Buunk.
Chr. Harmse
Chr. Harmse was plaatsvervangend commandant van Groep X en in juni 1946 werd de doodstraf tegen hem geëist bij het Bijzondere Gerechtshof in Rotterdam.
J. van Kassen
In september 1946 werd tegen elektrotechnicus J. van Kassen levenslang geëist wegens deelname aan Groep X.
Gerardus Letsch
Gerardus Letsch was een van de agenten die bij Groep X werkte, en stond bekend om zijn extreme geweld jegens Joodse arrestanten.
W. Los
In 1947 werd W. Los veroordeeld tot 5 jaar gevangenisstraf wegens zijn deelname aan Groep X.
Philippus Pikaar
Philippus Pikaar was een van de agenten die bij Groep X werkte.
J. G. Pot
In september 1946 werd tegen de kleermaker J. G. Pot levenslange gevangenisstraf geëist wegens deelname aan Groep X.
Jacob Tol
Jacob Tol (Medemblik, 1911) werd in 1937 bij de Rotterdamse politie aangesteld. Aan het begin van de oorlog werd hij lid van de NSB en het Rechtsfront. In september 1941 kwam hij bij de Inlichtingendienst, waar later Groep X uit voortkwam. Jacob behoorde tot de vaste kern van Groep X. Hij hield in een aantekeningenboekje bij wie hij arresteerde. Tol was bij 326 arrestaties betrokken, waaronder 170 Joden. Tol werd na de oorlog veroordeeld tot 15 jaar gevangenisstraf.
Jan Verhoeve
Jan Verhoeve was een van de agenten die bij Groep X werkte.
Verhalen
Groep X speelt een rol in een aantal verhalen op deze website, waaronder:
Rabbijn Meijer Landau
Roof en opslag
Vader en zoons Coppenhagen uit Amsterdam
Clara Haagman – Frenk
bron:
Stadsarchief Rotterdam, 63, Archief van de Gemeentepolitie Rotterdam
“Mr. Donker eist levenslang tegen beestmens uit Hillegersberg”. “Het vrije volk : democratisch-socialistisch dagblad”. Rotterdam, 07-09-1946. Geraadpleegd op Delpher op 13-09-2018, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010955016:mpeg21:a0012
“Herinneringen uit de illegaliteit (VIII) Aanslag in de Beatrijsstraat Verrader werd gestraft Schietpartij in schemering”. “Het vrije volk : democratisch-socialistisch dagblad”. Rotterdam, 1945/07/28 00:00:00, p. 2. Geraadpleegd op Delpher op 15-07-2020, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010954700:mpeg21:p002
Stadsarchief Rotterdam, Jacob Breugem, 494-03 Archief van de Gemeentesecretarie Rotterdam, afdeling Bevolking: bevolkingsboekhouding van Rotterdam en geannexeerde gemeenten, inventarisnummer 851-064, pagina 69010
“AANSLAG TE ROTTERDAM F 5.000,— belooning”. “Het nationale dagblad : voor het Nederlandsche volk”. Leiden, 1942/05/06 00:00:00, p. 5. Geraadpleegd op Delpher op 15-07-2020, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011128928:mpeg21:p005
“Doodstraf geëist tegen officier”. “Het vrije volk : democratisch-socialistisch dagblad”. Rotterdam, 1946/06/04 00:00:00, p. 1. Geraadpleegd op Delpher op 15-07-2020, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010954935:mpeg21:p001
Utrechts Archief, Breugem, 1221 Burgerlijke Stand van de gemeenten in de provincie Utrecht 1943-1950, inventarisnummer 1389, pagina 810
Ad van Liempt en Jan H. Kompagnie, Jodenjacht, De Onthutsende rol van de Nederlandse Politie in de Tweede Wereldoorlog (Amsterdam 2011) 130, 259, 260
H. J. Bunk, Twintig jaar voor groep X-sadist. “Het vrije volk : democratisch-socialistisch dagblad”. Rotterdam, 17-12-1946, p. 2. Geraadpleegd op Delpher op 12-07-2021, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010955102:mpeg21:p002 en Groep-X-sadist kreeg vijftien jaar. “Het vrije volk : democratisch-socialistisch dagblad”. Rotterdam, 21-12-1946, p. 1. Geraadpleegd op Delpher op 12-07-2021, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010955106:mpeg21:p001
W. Los, Drie jaar voor verraadster, vijf voor Groep-X-man. “Het vrije volk : democratisch-socialistisch dagblad”. Rotterdam, 25-03-1947, p. 2. Geraadpleegd op Delpher op 12-07-2021, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010949643:mpeg21:p002
J. G. Pot, Drie jaar voor verraadster, vijf voor Groep-X-man. “Het vrije volk : democratisch-socialistisch dagblad”. Rotterdam, 25-03-1947, p. 2. Geraadpleegd op Delpher op 12-07-2021, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010949643:mpeg21:p002
J. van Kassen, Drie jaar voor verraadster, vijf voor Groep-X-man. “Het vrije volk : democratisch-socialistisch dagblad”. Rotterdam, 25-03-1947, p. 2. Geraadpleegd op Delpher op 12-07-2021, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010949643:mpeg21:p002
illustratie:
“AANSLAG TE ROTTERDAM F 5.000,— belooning”. “Het nationale dagblad : voor het Nederlandsche volk”. Leiden, 1942/05/06 00:00:00, p. 5. Geraadpleegd op Delpher op 15-07-2020, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:011128928:mpeg21:p005
gepubliceerd:
9 juni 2018
laatst bijgewerkt:
9 augustus 2023