Osip Zadkine (Vitebsk [Wit-Rusland], 14 juli 1890 – Parijs, 25 november 1967) maakte het symbool van het gebombardeerde Rotterdam, de verwoeste stad. Het beeld werd op 15 mei 1953 door de echtgenote van burgemeester Van Walsum onthuld en staat op Plein 1940, aan de Leuvehaven. Ik ken, zoals zoveel Rotterdammers, het beeld als ‘stad zonder hart’. Zadkine laat door dit beeld op een rauwe manier het bombardement van 14 mei 1940 zien, en de gevolgen voor de stad. Zelf zei hij over dit werk: “Het [beeld] wil het menselijk lijden belichamen dat een stad moest ondergaan die slechts, met Gods genade, wilde leven en bloeien als een woud. Een kreet van afschuw om de onmenselijke wreedheid van dit beulswerk.”
Maar, heeft dit beeld ook een Joodse connectie?
Ossip Zadkine werd geboren als Yossel Aronovich Tsadkin. Zijn Joodse vader was Ephime Tsadkin, docent Grieks en Latijn op het seminarium in Smolensk, zijn moeder was Sophie Lester, uit een Schotse familie. Om met Sophie te kunnen trouwen moest Ephime zich Russisch-orthodox laten dopen. Sophie was de dochter van een scheepsbouwer, afkomstig uit een familie die in de zeventiende eeuw naar Rusland geëmigreerd was. In Ossips jeugd speelde religie geen grote rol.
Ossip groeide op in Smolensk en op het landgoed van zijn oom aan moederszijde, aan de rivier de Dvina. Over zijn jeugd zei hij dat hij altijd alles wilde tekenen en op zijn twaalfde jaar ontdekte hij wat hij met klei kon doen en toen begon zijn passie voor beeldhouwen. Zijn eerste werkplaats voor het beeldhouwen was geïmproviseerd in een hoek van de bibliotheek van zijn vader.
Al in 1905 stuurden zijn ouders Ossip naar oom John in Sunderland, in het noordoosten van Engeland die hem inschreef op een school voor beeldende kunst. In 1906 ging Ossip naar Londen, wat niet de toestemming had van zijn vader die daarop de financiering van zijn opleidingen staakte. Ossip bleef in Londen en ging naar de Royal Polytechnic Institution op Regent Street, de tegenwoordige University of Westminster. Elke zondag was hij in het British Museum te vinden en om in zijn onderhoud te voorzien vond hij werk bij meubelmakers in East End, waar hij zorgde voor de ornamenten aan de meubels. In 1908 maakte Ossip zijn eerste beeld, Head of a Hero, tijdens de zomervakantie in Rusland. Daar kwam het ook tot een hereniging met zijn ouders en vader stimuleerde dat Ossip naar Parijs moest gaan, waar hij een beeldhouwer zou kunnen worden. In 1910 was Ossip in Parijs en verbleef in een hotel in het Quartier Latin.
In december 1910 schreef Ossip zich in op de Ecole des Beaux Arts, waar hij zes maanden zou blijven. Hij wilde ‘naar het leven zoeken in de versimpeling van vormgeving’. Hij zocht naar een archaïsche vormgeving, vond het kubisme, en wilde zichzelf dienstbaar opstellen voor het hout of steen waarmee hij werkte zonder een ‘academisch uniform’ aan te trekken. Ossip werkte en leerde in zijn studio La Ruche. In 1914 verhuisde hij naar Rue de Vaugirard 114, in de buurt van het kunstenaarscafé La Rotonde waar hij onder andere in contact kwam met Matisse en Picasso.
Op 3 augustus 1914 verklaarden Frankrijk en Duitsland elkaar de oorlog en Zadkine meldde zich in januari 1916 vrijwillig aan. Hij werd verpleger en in mei 1916 werd hij lid van het Russische Ambulance Corps in de Champagnestreek. Eind november kwam hij in contact met gifgas en moest in het ziekenhuis worden opgenomen. In oktober 1917 werd hij uit het leger ontslagen en keerde terug naar de Rue de Rousselet in Parijs.
Op uitnodiging van zijn vriend en schilder Henry Ramey bracht hij de zomer van 1918 door in Bruniquel, bij Montauban. In oktober 1918 had Ossip samen met Henry een tentoonstelling in Galerie Chappe-Lautier in Toulouse. Een jaar later werd een jonge schilder, Valentine Prax, zijn buurvrouw op de Rue de Rousselet. In augustus 1920 trouwden ze, in Bruniquel. De jaren twintig en dertig waren gevuld met reizen en tentoonstellingen. In 1934 verhuisden Valentine en Ossip naar het dorpje Arques.
Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog werd een deel van Frankrijk door de nazi’s bezet en er was meer dan een reden voor Ossip om te vertrekken. Hij had twee Joodse grootouders en maakte ‘entartete Kunst’. Ossip kreeg in 1941 een visum voor de Verenigde Staten, Valentine bleef in Frankrijk. Op 20 juni 1941 vertrok hij vanuit Lissabon op de Excalibur, het laatste schip dat naar de Verenigde Staten vertrok.
In New York huurde Ossip een studio in Greenwich Village. Hij kwam niet aan beeldhouwen toe. Het nieuws uit Europa was te slecht en hij ontving maar weinig brieven van Valentine. Er waren in de jaren van de oorlog wel wat tentoonstellingen en hij werkte als leraar. Op 5 september 1945 kreeg Ossip een visum om terug te reizen en op 28 september 1945 stapte hij van de boot in Le Havre. Ossip kwam terug naar een verwoest Frankrijk. De periode van 1945 tot 1958 gebruikte hij om zijn carrière weer op te bouwen.
In 1950 kreeg hij van de Stad Rotterdam de opdracht om De verwoeste stad te maken, het beeld dat drie jaar later onthuld zou worden. Naar verluidt kreeg hij de inspiratie voor het beeld toen hij met de trein vanuit Parijs naar een vriend in Nederland reisde, de arts Hendrik Wiegersma in Deurne. Toen de trein de Maasbruggen over reed werd hij op het luchtspoor geconfronteerd met de kaalslag die het bombardement in het centrum van de stad had achtergelaten. Een verwoeste stad had Ossip echter al eerder gezien, in Le Havre.
Hoewel de Stad Rotterdam de opdracht gaf, werd het beeld gefinancierd door de directie van De Bijenkorf, de tweede Joodse connectie bij het beeld. De Bijenkorf is een van oorsprong Joodse onderneming. De directie stelde als voorwaarde dat het beeld altijd op dezelfde plaats zou blijven staan, maar in 1975 en in 2005 werd het beeld verplaatst. Burgemeester Opstelten gaf op 14 mei 2007 het beeld zijn plek op Plein 1940 terug.
Ossip Zadkine overleed op 25 november 1967 en werd begraven op de Cimeterie de Montparnasse.
bron:
biografie Zadkine, Musee Zadkine, via http://www.zadkine.paris.fr/en/ossip-zadkine/biography (geraadpleegd 18 maart 2020)
Ossip Zadkine via Wikipedia https://nl.wikipedia.org/wiki/Ossip_Zadkine (geraadpleegd 18 maart 2020)
De Verwoeste Stad via Wikipedia https://nl.wikipedia.org/wiki/De_verwoeste_stad (geraadpleegd 18 maart 2020)
illustratie:
film via Open Beelden, Polygoon-Profilti (producent) / Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid (beheerder), 15 mei 1953. Plechtige onthulling van het monument De Verwoeste Stad van Zadkine door de echtgenote van burgemeester Van Walsum van Rotterdam, iav haar man en de beeldhouwer. Het gedenkteken herinnert aan het Duitse bombardement op Rotterdam in de meidagen van 1940. Archiefmateriaal van het vernielde stadscentrum.
De Verwoeste Stad, © joodserfgoedrotterdam.nl, 6 april 2022
gepubliceerd:
18 maart 2020
laatst bijgewerkt:
7 april 2022