– Selda Levikovna Sternson-Baumgarten
(Zitebsk, 4 maart 1874 – Sobibor, 7 mei 1943) – 69 jaar
Selda Breine werd in Zitebsk (Vitebsk), Rusland, geboren. De plaats ligt tegenwoordig in Wit Rusland. Zitebsk is ook bekend als de geboorteplaats van beeldhouwer Zadkine en schilder Marc Chagall.
De stad kende een grote Joodse bevolking en vormde daarmee een van de vele sjtetls. Volgens een volkstelling van 1897 was 52% van de bevolking Joods. [1] De stad had een bloeiend Joods leven met vele jesjiva’s (leerscholen).
Tussen 1881 en 1914 vluchtten er 2,5 miljoen Joden uit Oost-Europa. De meesten wilden naar de Verenigde Staten. Aanleiding was, naast de enorme armoede voor de Joodse bevolking, de heftige pogroms – georganiseerde gewelddadige aanvallen op Joden. Een groot aantal van de Joodse vluchtelingen vertrok via Rotterdam met een van de rederijen, waaronder de Holland Amerika Lijn. Een aantal van de landverhuizers bleef achter in Nederland waarbij Rotterdam door de opkomende economie na opening van de Nieuwe Waterweg een gewilde locatie werd. Nederland was toen een veilige plek voor Joden.
Een huwelijk en drie dochters
Selda was niet een van de vluchtelingen, maar werd gekoppeld aan Nathan Baumgarten door een schadchen (koppelaarster). De eerste bestemming van Selda was Amsterdam. Ze vestigde zich, volgens het Stadsarchief van Amsterdam, op 19 december 1895 op de Utrechtsedwarsstraat 134. Deze straat ligt tussen de Achtergracht en de Prinsengracht, niet ver van de Magere Brug. In diezelfde straat, op nummer 139, was Nathan Baumgarten op 21 september 1892 al neergestreken. Nathan werd geboren in Jeruzalem op 2 september 1870.
Selda uit Vitebsk en Nathan uit Jeruzalem vonden elkaar hoogstwaarschijnlijk in deze Utrechtsedwarsstraat want Selda trekt in december 1896, een jaar na haar komst in Nederland, bij Nathan in.
Op 15 december 1896 werd dochter Vega Chaia geboren. Selda en Nathan zijn dan al verhuisd naar nummer 131. Ze trouwden op 6 januari 1897.
In datzelfde jaar, op 3 december, opende Carré haar deuren, het theater dat Selda en Nathan kunnen zien als ze hun deur uit gaan. Nathan is logementhouder en koopman. In 1898 en 1902 werden nog twee dochters in Amsterdam geboren; Wilhelmina Helena Pauline Maria en Emma Amalia. Op 2 januari 1901 worden Nathan en Selda beiden tot Nederlander genaturaliseerd.
1903 – Vertrek naar Rotterdam
Op 9 december 1903 vestigden zij zich in Rotterdam, op de Raamstraat 20. Deze straat in de Zandstraatbuurt behoort tot het arme deel van de stad waar veel Joodse ondernemers hun winkel of bedrijf hadden.
In Rotterdam werden nog meer kinderen geboren; in 1904 Wilhelmina Maria Sophia Louisa, in 1906 Elizabeth en op 15 november 1908 dochter Ruhama.
1911, 1913, 1916 – De geboorte van zoon Samuel en dochters Esther en Frieda
Na de zesde dochter werd in 1911 zoon Samuel geboren, gevolgd door Esther Juliana in 1913. Het laatste kind, Frieda Victoria Nathalia, werd in 1916 geboren. Het gezin is met acht dochters en één zoon compleet.
1914 – Emma Amalia
Emma Amalia verhuisde op 9 april 1914 naar Almelo. Ze was toen twaalf jaar. Op 8 juni 1915 vestigde zij zich vanuit Almelo in Den Helder als dienstbode waar zij op 1 juli 1915 werd ingeschreven in het dienstbodenregister van de gemeente.
Haar jeugdige dienstbodebestaan, ze is dertien jaar, was van korte duur, want ze vertrok op 12 oktober 1915 naar de Bergstichting in Laren. De Bergstichting was een Joods opvanghuis opgericht door Albert Sally Berg en Sylvain Kahn, de ondernemers van modehuis Hirsch & Cie aan het Leidseplein in Amsterdam.
Op 7 september 1920 werd ze weer ingeschreven in Rotterdam. Ze kwam toen volgens de gezinskaart vanuit Veendam. Ze trouwde in 1922 met Jacob Cohen (Amersfoort, ).
Jacob en Emma vestigden zich in Beverwijk. Jacob was godsdienstleraar en in Beverwijk de chazan (voorzanger). Tijdens de oorlog waren ze twee jaar lang ondergedoken op Katendrecht in de winkel op de Brede Hilledijk 211 bij haar zus en man en overleefden de oorlog.
Emma overleed op 9 augustus 1972 te Arnhem. Haar man Jacob overleed vier jaar eerder op 74-jarige leeftijd, op 28 maart 1968, tijdens een verblijf in Israël.
Naar Katendrecht
Via de Raamstraat, de Laurierstraat, de Korte Hillestraat en de Hillelaan, kwam het gezin Baumgarten uiteindelijk op Katendrecht terecht. Ze gingen wonen op de Brede Hilledijk 211a. Daar runden Nathan en Selda een winkel. Rond 1917 werd er voor de winkel een foto gemaakt. Ze verkochten er hemden, broeken, sigaretten, alles wat zeelieden en landverhuizers nodig hadden. Op het raam stond in grote letters bovenaan: ‘RUSSISCHE WINKEL’. Daaronder hun naam. Verder de tekst Svensk snus (Zweedse snus), een snuiftabak in vochtig poedervorm, voornamelijk geproduceerd en geconsumeerd in Noorwegen en Zweden.
Het is duidelijk dat ze zich met hun producten richten op de internationale markt, het personeel van de schepen die aanmeerden in de Maas- en Rijnhaven. (tekst gaat verder onder de foto)
Het gezin Baumgarten haalde op 8 maart 1926 nog het Rotterdamsch Nieuwsblad. Het vinden van twee bankbiljetten en terugbrengen naar de rechtmatige eigenaar was krantennieuws. ‘Eere wien eere!’
De migratie van vier dochters
Dochter Wilhelmina Helena Paulina Maria vertrok met de Nieuw Amsterdam op 12 mei 1920 naar New York, waar ze op 23 mei 1920 arriveerde. Ze werd gevolgd door de oudste dochter Vega Chaia. Vega reisde volgens het scheepsmanifest ook alleen. Ze werd op 16 juni 1920 uitgeschreven uit het bevolkingsregister. Wellicht ingegeven door de goede berichten naar huis, volgden er meer dochters. Zo verliet ook Wilhelmina Maria Sophia Louisa Rotterdam. Ze was zeventien jaar toen ze haar zusters achterna ging en werd op 9 november 1921 uitgeschreven uit het bevolkingsregister.
Esther Juliana trouwde op 9 november 1938 met de Italiaan Domenico Gullie en vertrok naar Italië.
Een rustiger leven
Selda en Nathan verhuisden op 12 februari 1937 naar de Brede Hilledijk 209b, een bovenwoning, schuin boven de winkel die op 211a zat. Nathan en Selda zijn inmiddels, zeker voor die tijd, op hoge leeftijd, 67 en 63 jaar. Op 9 november 1938 gaat de laatste dochter Frieda het huis uit. Na de oorlog heeft Elisabeth (Lies) een aantal jaren de winkel geëxploiteerd.
Zoon Samuel
Twee jaar voor de oorlog werd de enige zoon van Nathan en Selda opgenomen in de Joodse psychiatrische inrichting Het Apeldoornsche Bosch. Het Apeldoornsche Bosch ging uit van de Vereniging Centraal Israëlietisch Krankzinnigengesticht (CIK), die zich ten doel stelde Joodse geesteszieken te laten verzorgen in een Joodse omgeving. Op 24 mei 1909 werd Het Apeldoornsche Bosch geopend. Dr. Jaques Lobstein, was hier geneesheer-directeur van 1936 tot 1943.
Samuel overleed op dertigjarige leeftijd, op 30 augustus 1941 in Apeldoorn. Hij maakte de ontruiming van het tehuis door de nazi’s in de nacht van 21 op 22 januari 1943 dus niet meer mee.
Oorlogstijd
Vader Nathan was suikerpatiënt. Hij overleed tijdens de oorlog op 24 augustus 1942 omdat hij geen toegang had tot de juiste medicijnen, in dit geval insuline. Het onthouden van medicijnen aan Joden was een van de maatregelen van de bezetter. Joodse artsen in Rotterdam waren schaars en op één hand te tellen. Op Katendrecht waren bovendien geen medische voorzieningen. Voor medische zorg diende men zich te melden bij een huisarts buiten de wijk, bijvoorbeeld op de Maashaven.
Drie dochters
Dochter Ruhama
Ruhama trouwde in 1929 met Maurits Dasberg. Ze kregen in 1934 een dochter, Sifra Alida, en woonden vanaf 1936 aan de Veerlaan 84a, naast de familie Henkes, die een belangrijke rol zou gaan spelen toen moeder Ruhama op 12 juni 1942 door de Sicherheitspolizei werd opgepakt omdat ze geen Jodenster droeg. Moeder Selda bezocht haar dochter verschillende keren; op 3 juli, 28 juli, 31 juli en 15 augustus 1942. Tijdens die bezoekjes kreeg ze steeds 15 minuten de tijd om met haar dochters te spreken. Op 14 augustus 1942 werd Ruhama naar Scheveningen getransporteerd. Via Ravensbrück en Westerbork kwam ze op 4 oktober in Auschwitz aan. Op 29 oktober 1942 werd ze vermoord.
Op 3 mei 1942 werd het dragen van een Jodenster verplicht. Op Katendrecht werden twee vrouwen op straat opgepakt omdat ze geen Jodenster dragen. Ruhama op 12 juni, ruim een maand na de invoering, maar ook Sara Vischschraper uit de Rechthuisstraat 23b. Zij legde dezelfde route af via Scheveningen, Ravensbrück, Westerbork naar Auschwitz.
Het blijft speculeren en ook al wordt Katendrecht een ‘vrijstaat’ genoemd, waar veel mogelijk was tijdens de oorlog, voor Joden was dit echter een schijnveiligheid. De politie op Katendrecht, wellicht bemand door NSB’ers, moet deze vrouwen al op het oog hebben gehad. In de familie gaat het verhaal dat Ruhama werd verraden door iemand uit de buurt.
Dochter Elizabeth
Elizabeth Baumgarten, de vijfde dochter van Nathan en Selda, trouwde op 22 februari 1935 met de Duitse matroos en scheepstimmerman Paul Friedrich Karting (Frits, Aken a/d Elbe, 27 februari 1901). Het was een gemengd huwelijk tussen een Joodse vrouw en een christelijke man. Ze woonden vanaf 22 mei 1935 op de Tolhuisstraat 8a. Omdat Elisabeth na haar huwelijk ook de Duitse nationaliteit kreeg en gemengd gehuwd was, is zij gespaard gebleven. Paul overleed op 6 maart 1950. Hij werd 49 jaar. Elizabeth overleed op 22 november 1995. Ze bereikte de leeftijd van 89 jaar.
Dochter Frieda
De jongste dochter van Nathan en Selda, Frieda Victoria Nathalia, trouwde en kreeg vijf kinderen. Frieda haalde op jonge leeftijd in 1930 de krant. Ze was toen13 jaar en ze was een paar dagen spoorloos. Wellicht door de drukte thuis die veelal draaide om de winkel en de handel, was er maar weinig tijd en aandacht voor haar. Met wat kleding en ƒ 15,– op zak ging ze op zoek naar een betrekking. Ze leek ouder en bij het huren van een kamer in een hotel, werd ze geloofd. Toen er na een blik op advertenties in de kranten weinig zicht bleek op een baan, keerde ze terug naar huis.
Op een avond, 17 september 1942, werd de inmiddels volwassen Frieda, samen met haar moeder opgepakt. Ze werden gedwongen om lopend naar Loods 24 te gaan. Ze woonde toen, samen met haar dochter Freddah (bijna 2), in bij haar moeder op nummer 209b. Eenmaal gearriveerd in Loods 24 kwam een zwager van Frieda Loods 24 binnen en zei tegen Frieda”‘Geef mij dat kind’. Frieda gaf haar kind over aan hem. De zwager zei dat niemand het zou merken in de chaos, liep de loods uit en zo overleefde het kind de oorlog.
In Westerbork verbleef Frieda in barak 42. Selda moest aan het werk in barak 63, waar de zilverpapierindustrie was gevestigd. Selda werd op 4 mei 1943 op transport gezet en op 7 mei 1943 vermoord in Sobibor.
Later zal de winkel van Nathan en Selda plaats maken voor Tattoo Bob, maar dan zitten we al in de jaren zeventig van de vorige eeuw. De foto is van 1979. Rechts de ingang naar 209. Inmiddels zijn deze woningen afgebroken en is er sinds 2017 een nieuwbouwproject gerealiseerd met de naam “De Kaapvaarder”.
De eerste huisarts kwam pas in 1979 op Katendrecht. Huisarts Eef van Dijk hield er op 13 augustus 1979 zijn eerste spreekuur aan de Rechthuislaan nummer 35-37.
bron:
– [1] (34.400 van de 65.900 inwoners); Poles, Jews, and the Politics of Nationality, Joshua D. Zimmerman (Wisconsin 2004).
-Familiebericht. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 05-04-1968, p. 10. Geraadpleegd op Delpher op 03-01-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874444:mpeg21:p010
-eere wien eere, Stadsnieuws. De Haven.. “Rotterdamsch nieuwsblad”. Rotterdam, 08-03-1926, p. 17. Geraadpleegd op Delpher op 03-01-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010495293:mpeg21:p017
-samuel baumgarten, Familiebericht. “Het joodsche weekblad : uitgave van den Joodschen Raad voor Amsterdam”. Amsterdam, 05-09-1941, p. 10. Geraadpleegd op Delpher op 03-01-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010318171:mpeg21:p010
-Stadsarchief Rotterdam; gezinskaarten, persoonskaarten, passagierslijsten
-The Statue of Liberty – Ellis Island Foundation
-Regionaal archief Alkmaar; https://www.wiewaswie.nl/nl/zoeken/; dienstboderegister Den Helder
-Stadsarchief Amsterdam
-www.delpher.nl
-https://nl.wikipedia.org/wiki/Vitebsk
-https://www.anderetijden.nl/aflevering/81/Mazelen-op-de-Nieuw-Amsterdam
-https://www.joodserfgoedrotterdam.nl/brede-hilledijk/
-https://www.rijnmond.nl/nieuws/4206/Oprichter-Oorlogs-en-Verzetsmuseum-overleden
-https://historischkatendrecht.wordpress.com
-https://www.rotterdamarchitectuurprijs.nl/vorige-edities/2018/kaapvaarder.html
-https://www.tweedewereldoorlog.nl/kennis/themas/systematische-uitsluiting-terreur-en-genocide/uitsluiting-joden/jodensterren/
-https://heritage.statueofliberty.org/passenger-details/czoxMjoiNjA0NDU5MDUwMTAxIjs=/czo5OiJwYXNzZW5nZXIiOw==
-https://heritage.statueofliberty.org/passenger-details/czoxMjoiMTAwMTA2MDUwMzM2Ijs=/czo0OiJzaGlwIjs=
Selda Baumgarten Sternson, kaart Joodsche Raad, Arolsen Archives, 130255408 (Selda BAUMGARTEN STERNSON)
Selda L, Baumgarten Sternson, kaart Joodsche Raad, Arolsen Archives, 130255397 (Selda L BAUMGAFTEN STERNSON).
Cohen-Baumgarten, Familiebericht. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 11-08-1922, p. 7. Geraadpleegd op Delpher op 13-03-2023, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874065:mpeg21:p007.
met dank aan nazaten familie Baumgarten (23 februari 2023).
illustraties:
– Stadsarchief Rotterdam, beeld en geluid, PBK-9014 Versiering Raamstraat te Rotterdam ter gelegenheid viering van de Oranje feesten. 14 mei 1909. Prentbriefkaarten verzameld door het Stadsarchief Rotterdam, toegangsnummer 4029.
– Familiebericht. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 05-04-1968, p. 10. Geraadpleegd op Delpher op 03-01-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874444:mpeg21:p010
-eere wien eere, Stadsnieuws. De Haven.. “Rotterdamsch nieuwsblad”. Rotterdam, 08-03-1926, p. 17. Geraadpleegd op Delpher op 03-01-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010495293:mpeg21:p017
– samuel baumgarten, Familiebericht. “Het joodsche weekblad : uitgave van den Joodschen Raad voor Amsterdam”. Amsterdam, 05-09-1941, p. 10. Geraadpleegd op Delpher op 03-01-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010318171:mpeg21:p010
– https://www.house-of-cards.nl/product/rotterdam-t-s-s-nieuw-amsterdam-in-new-york-1906-holland-america-line-illustrator-fred-pansing-sleepboot-n-a-s-m-scheepvaart-schepen-
– 1928/1930 dochters Ruhama en Elisabeth. privébezit, copyright familie Baumgarten
– foto tattoo Bob © Eigendom KBO-BvW, met vriendelijke toestemming Ben van Wevering.
– Links Frieda, midden Ruhama en rechts Lies (Elisabeth). Drie zussen Baumgarten. Beeld: privébezit, copyright fam. Baumgarten.
– Nathan en Selda, circa 45 en 41 jaar oud, met Sifra (13 jaar), Lies (11 jaar), Ruhama (9 jaar), Esther (5 jaar), Sam (6 jaar) en Frieda (1 jaar) aan de Bre(e)de Hilledijk in Katendrecht, 1917. Beeld: privébezit, copyright familie Baumgarten
– Selda op leeftijd, copyright familie Baumgarten.
– Nathan op latere leeftijd, copyright familie Baumgarten.
– foto Selda en Freddah copyright familie Baumgarten.
Cohen-Baumgarten, Familiebericht. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 11-08-1922, p. 7. Geraadpleegd op Delpher op 13-03-2023, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874065:mpeg21:p007.
Colofon:
Project: Stichting Kaapse Kringen, Marianne Ketting
Tekst: Stadsatelier Corneel, Cora de Roon
Research: Han de Bruijne, Cora de Roon
Eindredactie: Rob Snijders, historicus (www.joodserfgoedrotterdam.nl)
disclaimer
Wij hebben onze uiterste best gedaan van het materiaal op de website de makers en rechthebbenden te achterhalen. Ook hebben wij ons uiterste best gedaan om de ons aangeleverde informatie op de website zo verantwoord mogelijk te presenteren. Al hoewel wij daarbij zeer zorgvuldig te werk zijn gegaan kan het toch zijn dat een bezoeker, auteur, gebruiker of rechthebbende meent dat publicatie in strijd is met zijn of haar rechten, zoals portretrecht(en) en of auteursrechten. Indien een dergelijk situatie het geval lijkt verzoeken we onmiddellijk contact op te nemen met de projectleiders.
gepubliceerd:
3 januari 2022
laatst bijgewerkt:
13 maart 2023