De Zandstraat vormde het hart van de Zandstraatbuurt en daarmee het hart van de meest Joodse buurt die Rotterdam ooit gekend heeft. Zo’n 10 – 15% van de inwoners was Joods. De adresboeken uit het begin van de eeuw, voordat de sloop begon, laten dan ook een veelheid aan Joodse achternamen zien. Slechts bij enkele van deze namen is iets meer te achterhalen dan alleen de naam. Doordat de Zandstraat al voor de oorlog (deels) gesloopt werd, is niet alles terug te vinden. Uit verschillende bronnen is het volgende overzicht samengesteld:
Zandstraat 1 – Groentehandel Brandon-Ossendrijver
Dina Brandon – Ossendrijver (Rotterdam, 19 maart 1871) had op dit adres in 1899 een groentehandel. Dina was gehuwd met Abraham Brandon (Rotterdam, 28 april 1867) en zij hadden een dochter Judic (Rotterdam, 12 juli 1890).
Zandstraat 7 – bakker Witstijn
J. H. Witstijn had een koosjere paasbroodbakkerij in Rotterdam. Rond 1885 is het mis gegaan met deze fabriek, waardoor er geen matzes meer gemaakt konden worden. De zaak was van een van de kinderen van de als broodbakker ingeschreven Hendrik Witstijn (Dordrecht, 3 juni 1828), vermoedelijk Izaak (17 september 1856).
Nieuw Israëlietisch Weekblad 5 mei 1882: Door de heeren Witstein, broodbakkers in de Raamstraat en Zandstraat te Rotterdam en Paaschbroodbakkers alhier, is een schrijven gericht aan het bestuur der Rotterdamsche afdeeling der Alliance Israél. Univers., waarin gemelde heeren 150 kg brood en de benoodigde boter beschikbaar stellen voor de aldaar aankomende Russische vluchtelingen. |
Met de firma Houtman & Co kon een regeling getroffen worden waardoor hij kon blijven leveren en rond een partij matzes ontstond het gerucht dat deze asoer – verboden – zou zijn verklaard. Het kostte hem een grote advertentie in het Nieuw Israëlietisch Weekblad om dat te weerleggen. De adressen waar men bestellingen kon doen waren op de Nieuwe Herengracht 165 te Amsterdam en op dit adres in Rotterdam.
Op 1 januari 1895 werd het bedrijf onder de naam ‘Paaschbroodfabriek De Voorzorg’ door R. de Groot voortgezet, nog steeds onder rabbinaal toezicht van Dr. Ritter. In een advertentie van het rabbinaat uit 1901 werd dit als een van de koosjere en onder toezicht van het rabbinaat staande zaken in Rotterdam genoemd.
Zandstraat 8 – Juda de Bok en Hilletje le Grand
Juda de Bok (Vianen, 9 februari 1834 – Rotterdam, 6 april 1909) en zijn vrouw Hilletje Salomon le Grand (Groningen, 15 juli 1833 – Rotterdam, 30 december 1901) hebben op dit adres gewoond en op nog een aantal andere adressen in Rotterdam zoals Groenendaal, Lange Torenstraat en de Schiedamschedijk.
Juda staat in het Stadsarchief van Rotterdam ingeschreven als muzikant, maar ook als koopman. Dat laatste dekt waarschijnlijk zijn beroep als ‘photograaf’. Joseph reisde het land rond om op kermissen een ‘photografietent’ te exploiteren. Daarover is een verhaal: In 1866 werd vanwege de cholera de Rotterdamse kermis geannuleerd. Dat was een probleem voor Juda de Bok die nu zijn inkomsten kwijt was. En dus stuurde hij in oktober dat jaar een brief naar de burgemeester van Rotterdam. Normaal kon hij goed voorzien in de behoeften van zijn gezin en zijn ‘gebrekkige ouders’. Nu was hij bang voor de naderende winter. Hij wil graag elders in de stad zijn fotografietentje neerzetten, dus buiten de kermis om. De Bok wijst er dan op, dat hij een goede Rotterdammer is: hij staat in die stad ingeschreven, was er getrouwd en al zijn kinderen waren er geboren. Zijn vrouw was hoogzwanger, dus was er nog een Rotterdammer op komst. Hoe het met dit verzoek is afgelopen vertelt het verhaal niet.
Op 23 februari 1867 werd het kind geboren, zoon Salomon. De andere kinderen van Juda en Hilletje waren Louis Benjamin (Rotterdam, 21 november 1858), Anna (Rotterdam, 27 januari 1861 – Rotterdam, 16 mei 1861), Rebecca (Rotterdam, 7 april 1862 – Rotterdam, 28 augustus 1927), Hanna (Rotterdam, 29 juni 1864 – Rotterdam, 3 augustus 1933), Salomon (Rotterdam, 23 februari 1867), Heintje (Rotterdam, 3 maart 1870 – Gorinchem, 19 december 1936) en Saartje (Rotterdam, 22 oktober 1872 – Rotterdam, 19 augustus 1931).
Zandstraat 11 – Walvis
A. Walvis was sigarenmaker en woonde op dit adres in 1895.
A. Walvis was waarschijnlijk Hartog Walvis (Amsterdam, 4 maart 1853). Hij was volgens de gezinskaart van het stadsarchief koopman in garen en band. Hartog trouwde op 16 augustus 1876 met Duifje Teeboom (Amsterdam, 7 februari 1842) en zij kregen vier kinderen, Jacob (Rotterdam, 13 januari 1876), Rosetta (26 maart 1878), Abraham (7 maart 1880) en Levie (4 november 1881). Levie was volgens de gezinskaart muzikant en koopman.
Levie huwde met Sientje de Leeuwe en zij woonden in 1941 in de Christiaan Bruningstraat 9 in Den Haag. Levie was nog steeds musicus en Levie en Sientje werden in Auschwitz vermoord op 21 januari 1943. Eén kind woonde nog thuis en overleefde de oorlog.
Zandstraat 17 – Herberg Hofman
Deze herberg was hier gevestigd tot het sterfgeval in 1903. In 1904 werd het ter overname aangeboden in het Centraal Blad voor Israëlieten, en er werd bij gesteld dat het een ‘beklant Israëlietisch Café’ was.
Zandstraat 19 – Vleeschhouwer S. Kadiks & Co
In 1893 was hier deze slagerij gevestigd en vanwege de Joodse buurt én vanwege het feit dat hij in het Nieuw Israëlietisch Weekblad adverteerde is het aan te nemen dat dit een koosjere slagerij was. Waarschijnlijk was dit de zaak van Salomon Kadiks (Hillegersberg, 18 september 1850 – Rotterdam, 30 juli 1917) die op 27 maart 1890 was gehuwd met Elizabeth Godschalk (Veen, 13 maart 1844). Salomon had vier kinderen uit zijn eerste huwelijk met Klaartje Nenk (Arnhem, 5 juli 1851 – Rotterdam, 16 april 1889): Abraham (Rotterdam, 11 december 1878 – Rotterdam, 26 september 1879), Anna (Rotterdam, 31 januari 1880 – Vught, 4 maart 1947), Helena (Rotterdam, 30 maart 1881), Isidor (Rotterdam, 28 november 1883), Henriëtte (Rotterdam, 25 november 1884 – Den Haag, 27 december 1937) en Bertha (Rotterdam, – Auschwitz, ).
Zandstraat 20 – doodgraver S. M. Stad
Salomon Meijer Stad woonde op dit adres in 1895 en was doodgraver van beroep. Salomon werd geboren in Rotterdam op 27 maart 1830 (overleden 1905) en trouwde in 1857 met Naatje de Leeuw (Rotterdam, 28 april 1830). Ze kregen meerdere kinderen, waarschijnlijk acht (Meijer Salomon 1857-1940, Truitje 1859-1897, Mietje, Isaac, Joël, Isaac, Jacob en Abraham. Op de gezinskaart is alleen Isaac aangetekend (Rotterdam, 11 januari 1869) en hun kleinzoon Mozes van der Sluijs (Rotterdam, 27 januari 1881).
Meijer Salomon, de oudste zoon, werd geboren te Rotterdam op 4 oktober 1857. Hij woonde aan het begin van de oorlog op de Helmersstraat 41b. Meijer overleed te Rotterdam op 19 juli 1940. Hij was getrouwd met Sara Schaap (Rotterdam, 4 mei 1862 – Sobibor, 28 mei 1943).
Zandstraat 20 – Wolf Frenkel en Vrouwtje Bierschenk
Hier woonden na 1896 Wolf Frenkel en Vrouwtje Bierschenk met hun gezin, waaronder Rebecca en Roosje.
Zandstraat 31 – zuivel M. de Haan
In 1904 was hier de handel in boter, kaas, melk en eieren van M. de Haan gevestigd.
Zandstraat 34 – vleeshouwerij Mendel Creveld
De koosjere vleeshouwerij van Mendel Creveld was hier rond 1891 gevestigd.
Zandstraat 41 – D. Friezer
D. Friezer was hier gevestigd in 1895 en verkocht eieren en zuurwaren.
Zandstraat 45 – Noach van Stroom
Noach van Stroom was in 1896 de 1e voorzitter van een versieringscommissie die in 1896 zorg droeg voor de versiering van het Rode Zand, de Zandstraat, de Raamstraat en de omliggende straten in verband met de toen komende inhuldiging van Koningin Wilhelmina. Noach van Stroom (Rotterdam, 13 september 1858 – Rotterdam, 11 mei 1924) was gehuwd met Elisabeth van Daelen (Vlaardingen, – Auschwitz, ) en zij hadden drie kinderen; Cornelia Susanna (Rotterdam, 28 september 1890 – Rotterdam, 7 november 1893), Susanna Cornelia (Rotterdam, 26 maart 1892 – 17 augustus 1965) en Israël (Isidoor, Rotterdam, 25 augustus 1893). Ten tijde van de oorlog woonde het gezin op de Spoorsingel 86a.
Zandstraat 62 – H. Rijst
De weduwe H. Rijst verkocht in 1896 koosjere roomboter ORT van de stoomzuivelfabriek J. I. Jakobs & Zoon uit Sleen. In 1877 was de zaak van S. H. Rijst (Rotterdam, 16 juni 1849), zoon van Hartog Hendrik Rijst (Amsterdam, 28 november 1809) en Judith Jools (Rotterdam, 18 juli 1812) op dit adres gevestigd.
Zandstraat 62 – L. Cohen
Op dit adres woonde in dezelfde tijd als weduwe Rijst de koekenbakker L. Cohen.
Zandstraat 68 – M. Viool
Op dit adres woonde in 1895 de bakker M. Viool.
Zandstraat 70 – J. Hartog
Weduwe J. Hartog verkocht groenten en woonde hier in 1895.
Zandstraat 76 – Raphaël Viool
Raphaël Viool woonde op dit adres. Hij was een koopman in fruit en geboren op 31 juli 1851 (overleden op 4 november 1931) in Rotterdam. Raphaël trouwde met Engeltje Sanders (Rotterdam, 28 april 1847 – 17 mei 1933). Ze kregen vier kinderen; Meijer (16 augustus 1879), Duifje (25 september 1883), Josua (6 juli 1885), Heiman (31 juli 1888). Zoon Meijer werd banketbakker en vestigde zich eveneens op dit adres. In 1908 vertrekt hij, wellicht met het zicht op de afbraak van de buurt, naar Helmersstraat 8.
bron:
“Advertentie Witstijn”. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 1885/03/13 00:00:00, p. 4. Geraadpleegd op Delpher op 14-07-2020, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010871535:mpeg21:p004
“Advertentie Rijst”. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 1896/05/01 00:00:00, p. 4. Geraadpleegd op Delpher op 14-07-2020, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010858480:mpeg21:p004
Stadsarchief Rotterdam, gezinskaart Hartog de Groot en Grietje Rijst
ibidem, gezinskaart Hartog Walvis
Stadsarchief Rotterdam, adresboeken 1895 Zandstraat, J H Witstijn
ibidem, A Walvis, nummer 11
ibidem, D Friezer, nummer 41
ibidem, weduwe H de Groot (Rijst), nummer 62
ibidem, L Cohen, nummer 62
ibidem, M Viool, nummer 68
ibidem, J Hartog, nummer 70
www.joodsmonument.nl, lemma Levie Walvis (geraadpleegd 29 nov 2015)
ibidem, lemma Meijer Salomon Stad (geraadpleegd 29 nov 2015)
www.tomverwaijen.nl, lemma Salomon Meijer Stad (geraadpleegd 29 nov 2015)
“Binnenland. Amsterdam, 4 Mei (Witstijn).”. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 1882/05/05 00:00:00, p. 2. Geraadpleegd op Delpher op 14-07-2020, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010860860:mpeg21:p002
“Advertentie S Kadiks”. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 1893/09/08 00:00:00, Geraadpleegd op Delpher op 14-07-2020, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000566041:mpeg21:p00006
Stadsarchief Rotterdam, Noach van Stroom, 494-03 Archief van de Gemeentesecretarie Rotterdam, afdeling Bevolking: bevolkingsboekhouding van Rotterdam en geannexeerde gemeenten, inventarisnummer 851-463, paginanummer 498067.
“Advertentie Herberg Horman”. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 1903/09/11 00:00:00, Geraadpleegd op Delpher op 14-07-2020, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000575095:mpeg21:p00006
“Advertentie M. de Haan”. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 1904/09/09 00:00:00, Geraadpleegd op Delpher op 14-07-2020, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000571023:mpeg21:p00006
Stadsarchief Rotterdam, Salomon Kadiks, 494-03 Archief van de Gemeentesecretarie Rotterdam, afdeling Bevolking: bevolkingsboekhouding van Rotterdam en geannexeerde gemeenten, inventarisnummer 851-228, pagina 247456.
Stadsarchief Rotterdam, Klaartje Nenk, 494-03 Archief van de Gemeentesecretarie Rotterdam, afdeling Bevolking: bevolkingsboekhouding van Rotterdam en geannexeerde gemeenten, inventarisnummer 499, pagina 164 met dank aan E. Struik (email 1 november 2020).
“Binnenland N van Stroom”. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 1896/07/10 00:00:00, Geraadpleegd op Delpher op 08-11-2020, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000562089:mpeg21:p00002
Stadsarchief Rotterdam, Witstijn, 494-03 Archief van de Gemeentesecretarie Rotterdam, afdeling Bevolking: bevolkingsboekhouding van Rotterdam en geannexeerde gemeenten, inventarisnummer 154, paginanummer 96.
Weekblad voor Israëlietische huisgezinnen, S H Rijst. Geraadpleegd op Delpher op 13-03-2021, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMUBA15:005394069:00001
Juda de Bok, Stadsarchief Rotterdam, archief 444.01, inv.nr. 2189 (ingekomen missiven 1866), nr. 4446. Geciteerd in Hans Rooseboom, De schaduw van de fotograaf; positie en status van een nieuw beroep: fotografie in Nederland, 1839-1889. Leiden: Primavera Pers, 2008.
Stadsarchief Rotterdam, Juda de Bok, 494-03 Archief van de Gemeentesecretarie Rotterdam, afdeling Bevolking: bevolkingsboekhouding van Rotterdam en geannexeerde gemeenten, inventarisnummer 164, pagina 179
Stadsarchief Rotterdam, Juda de Bok, 494-03 Archief van de Gemeentesecretarie Rotterdam, afdeling Bevolking: bevolkingsboekhouding van Rotterdam en geannexeerde gemeenten, inventarisnummer 79, pagina 203
Stadsarchief Rotterdam, Juda de Bok, 494-03 Archief van de Gemeentesecretarie Rotterdam, afdeling Bevolking: bevolkingsboekhouding van Rotterdam en geannexeerde gemeenten, inventarisnummer 66, pagina 54
Stadsarchief Rotterdam, Juda de Bok, 494-03 Archief van de Gemeentesecretarie Rotterdam, afdeling Bevolking: bevolkingsboekhouding van Rotterdam en geannexeerde gemeenten, inventarisnummer 146, pagina 35
De Voorzorg, Weekblad voor Israëlietische huisgezinnen; uitgegeven vanwege de Vereeniging van Joodsche Wetenschappen te Rotterdam, jrg 25, 1894, no 51, 21-12-1894. Geraadpleegd op Delpher op 13-08-2021, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMUBA15:005407103:00001.
overname café, Advertentie. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 15-01-1904, p. 6. Geraadpleegd op Delpher op 23-06-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000575115:mpeg21:p00006.
Mendel Creveld, Weekblad voor Israëlietische huisgezinnen; uitgegeven vanwege de Vereeniging van Joodsche Wetenschappen te Rotterdam, jrg 22, 1891, no 20, 22-05-1891. Geraadpleegd op Delpher op 15-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMUBA15:005406020:00001.
rabbinaat, Weekblad voor Israëlietische huisgezinnen; uitgegeven vanwege de Vereeniging van Joodsche Wetenschappen te Rotterdam, jrg 32, 1901, no 11, 15-03-1901. Geraadpleegd op Delpher op 25-10-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMUBA15:005412011:00001.
Dina Ossendrijver, Stadsarchief Rotterdam, 494-03 Archief van de Gemeentesecretarie Rotterdam, afdeling Bevolking: bevolkingsboekhouding van Rotterdam en geannexeerde gemeenten, inventarisnummer 851-061.
Witstijn, Stadsarchief Rotterdam, 494-03 Archief van de Gemeentesecretarie Rotterdam, afdeling Bevolking: bevolkingsboekhouding van Rotterdam en geannexeerde gemeenten, inventarisnummer 154.
illustratie:
advertentie: Nieuw Israëlietisch Weekblad, 13 maart 1885, paaschbrood, nummer 7.
“Advertentie Herberg Horman”. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 1903/09/11 00:00:00, Geraadpleegd op Delpher op 14-07-2020, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000575095:mpeg21:p00006.
In de Zandstraat naar de Raamstraat, westzijde gezien. 1909 © gemeente Rotterdam. Collectie Stadsarchief Rotterdam beeldbank 4113_IX-3502-01-01-2.
Mendel Creveld, Weekblad voor Israëlietische huisgezinnen; uitgegeven vanwege de Vereeniging van Joodsche Wetenschappen te Rotterdam, jrg 22, 1891, no 20, 22-05-1891. Geraadpleegd op Delpher op 15-07-2022, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMUBA15:005406020:00001.
gepubliceerd:
3 maart 2016
Laatst bijgewerkt:
5 maart 2023